Οι αγνές διαθέσεις της «επιστημονικής» έρευνας

Ένα από τα βασικότερα συστατικά στοιχεία της επιστημονικής έρευνας καθορίζεται από τη ρήση «Ἓν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα» διότι με αυτόν τον τρόπο αυτοτροφοδοτείται και αυτοσυντηρείται συνεπώς εξελίσσεται. Και συγχρόνως αποτελεί την πεμπτουσία της επιστημονικής ελευθερίας. Όταν ξέρεις ότι δεν ξέρεις είσαι ελεύθερος να ερευνήσεις τα πάντα και είσαι ανοικτός σε νέες ιδέες.

Είναι εξαιρετικά δύσκολο κάποιος να συμπεράνει ότι αυτή η βασική αρχή, βρίσκεται ανάμεσα σε αυτές που χαρακτηρίζουν σήμερα την επιστημονική αναζήτηση. Ίσως το κακό να ξεκίνησε από τον Hegel και τις περίφημες διακηρύξεις περί «τέλους της Φιλοσοφίας», τις «επαναστατικές» ανακαλύψεις περί αντιφάσεων της θεωρίας του Νewton, ως τις τελείως ασυνάρτητες (μέχρι κάποιου βαθμού βέβαια) θέσεις του για τη φυσική. Η πνευματική έπαρση, η οποία ουσιαστικά κατέλυσε τη Σωκρατική μέθοδο για την επιστήμη, οφειλόταν μάλλον στο κυνήγι της καταξίωσης ως φιλοσόφου προκειμένου είτε να αποκτήσει κοινό για τις διαλέξεις του (άρα το μισθό του συνεπώς πλήρους εμπορευματοποίηση της γνώσης) είτε διότι ήθελε να γίνει πολιτικά ή κοινωνικά αρεστός στην καθεστηκυία τάξη της εποχής εκείνης (με ιδία οφέλη βέβαια αλλά και για να χειραγωγήσει τις μάζες προς όφελος των αρχόντων εκείνης της περιόδου-της Πρωσσικής αυτοκρατορίας). Ευτυχώς για την επιστημονική μέθοδο, δεν παρασύρθηκαν αρκετοί φιλόσοφοι και επιστήμονες με αποτέλεσμα να κρατήσουν την αναγκαία χειραφέτηση τους και να δούμε αυτό το καταπληκτικό επιστημονικό οικοδόμημα του 20ου αιώνα.

Το σίγουρο πάντως είναι ότι σήμερα η Εγελιανή «ηθική» και προσέγγιση επανήλθε στα επιστημονικά δρώμενα με εμφατικό τρόπο και διάφορα «κρούσματα» έρχονται στη δημοσιότητα με ολοένα και πιο ανησυχητική συχνότητα.

Το πρώτο που γνωρίζω χρονολογικά είναι η διάσημη πλέον περίπτωση των αδελφών Μπογκντάνοφ, κάποιων γάλλων όπου κατηγορήθηκαν από πολλούς ότι οι εργασίες τους (και το διδακτορικό τους στη θεωρητική φυσική) ήταν γεμάτα ασυναρτησίες και χωρίς φυσικό νόημα. Βέβαια στη συνέχεια τα πράγματα δεν ήταν ακριβώς όπως παρουσιάστηκαν (π.χ. ο Roman Jackiw τους υποστήριξε!) και υπάρχει ακόμα διαμάχη για το τι ακριβώς έχει συμβεί, αν και οι περισσότεροι συμφωνούν σήμερα ότι μάλλον είναι φάρσα (βέβαια οι γάλλοι δεν το ισχυρίζονται αυτό και υπερασπίζονται τη «θεωρία» τους). Αυτό που εξάγεται όμως από την υπόθεση αυτή είναι ότι η επιστημονική έρευνα «χαρίστηκε» πανηγυρικά στο έλεος των οικονομικών απολαβών: οι συγκεκριμένοι «φυσικοί» ήταν (πριν γίνουν φυσικοί) και είναι παρουσιαστές ενός show στη γαλλία, συγγραφείς βιβλίων εκλαϊκευμένης επιστήμης και οι οποίοι έπρεπε οπωσδήποτε να πάρουν κάποιο πτυχίο ώστε να ανεβάσουν και τη θεαματικότητα του show αλλά και την αναγνωσιμότητα των βιβλίων τους.

Υπάρχει επιπλέον το πρόσφατο σκάνδαλο με την αθρόα παραγωγή εργασιών και υποβολή τους στο spires από κάποιους τούρκους φυσικούς, το οποίο αφού αποκαλύφθηκε από τους υπεύθυνους όλες οι εργασίες απομακρύνθηκαν από τον ιστοτόπο. Αρκετές εργασίες δημοσιεύτηκαν σε καλά περιοδικά και μάλιστα μία στο Journal of High Energy Physics! Εκτός από τον προβληματισμό για το σύστημα κρίσεων των εργασιών (peer review process) από τα διεθνή περιοδικά, η λογική που οδήγησε τους ανθρώπους αυτούς οφείλεται στην αγχωτική στάση για περισσότερες αναφορές και αναγνωσιμότητα των εργασιών που παράγεται από την επιστημονική έρευνα.

Το πιο εντυπωσιακό όμως είναι το σκάνδαλο (?) με έναν γερμανό φυσικό ημιαγωγών (ηλικίας 25-28 ετών) ο οποίος αφού μετακόμισε στην Αμερική (στα εργαστήρια Μπελ), παρουσίασε μία «επαναστατική» σειρά από εργασίες όπου κατάφεραν να δείξουν ημιαγωγιμότητα σε μη αγώγιμα υλικά! Η «επαναστατική» αυτή ανακάλυψη σχεδόν οδήγησε πολλούς ότι ο νεαρός φυσικός θα πάει για το νόμπελ σύντομα. Η αλήθεια: πολλές από τις «επαναστατικές» εργασίες ήταν κατασκευασμένες, με πλαστά ή πανομοιότυπα γραφήματα που δεν συνηγορούσαν σε αυτά που ισχυριζόταν. Και το κυριότερο για έναν Φυσικό: κανένα από τα πειράματα που έγιναν κατόπιν, και που ισχυρίζεται ότι έδωσαν τα αποτελέσματα στις εργασίες του, δεν έδωσε το ίδιο αποτέλεσμα! Ξέχωρα από το γεγονός ότι τα εργαστήρια Μπελ δεν είναι και στα καλύτερα τους άρα δεν μπορεί να λειτουργήσει ίσως με καθαρό μυαλό ώστε να ενσωματώσει στο δυναμικό του ουσιαστικούς ερευνητές, ένα από τα συμπεράσματα αυτής της περίπτωσης είναι και το εξής: βάζοντας την επιστήμη στη μανία για αναγνώριση και στην υπηρεσία της αγοράς, χάνεις το ουσιώδες. Βέβαια υπάρχουν και τα side effects όπως π.χ. ότι περίπου 100 ερευνητικά κέντρα παγκοσμίως ασχολήθηκαν με την αναπαραγωγή των αποτελεσμάτων του γερμανού, άλλοι έκαναν διδακτορικά πάνω σε αυτήν, πολλοί ερευνητές ξόδεψαν χρόνο και χρήμα και τώρα πρέπει να επαναπροσδιορίσουν την ερευνητική τους πορεία.

Το συμπέρασμα πάντως είναι ότι Εγελιανή προσέγγιση της επιστήμης όχι απλά οδηγεί σε αδιέξοδο αλλά μάλλον θα καταστρέψει ότι κτίστηκε τόσα χρόνια. Η μόνη λύση μάλλον είναι η απεξάρτηση της επιστήμης από τους οικονομικούς/κοινωνικούς κανόνες και ρυθμούς και η επαναφορά της πραγματικής της υπόστασης: την εξέλιξη της επιστημονικής αλήθειας και της ανθρώπινης γνώσης.